I am your biggest fan!
We overdrijven niet wanneer we zeggen dat waaiers even oud zijn als de mensheid. Aan zo’n oud attribuut zit natuurlijk een rijke geschiedenis vast, zowel binnen als buiten burlesque. Blijf lezen en ontdek waaiers en hun nut overal op onze aarde!
Eros biedt een spiegel en handwaaier aan een dame. Griekse amfora uit Apulia, 300 v.o.t.
Al meer dan drieduizend jaar voor we onze westerse jaartelling begonnen, maakten Soedanese volkeren al waaiers. In het begin waren deze waaiers uitsluitend functioneel. Ze dienden om de gebruiker te verkoelen, af te schermen van de zon, om het vuur aan te wapperen en om insecten weg te houden. Maar langzaamaan kregen waaiers ook een rituele en symbolische functie… Zo werd de Egyptische farao Toetanchamon begraven met maar liefst acht rijkelijk versierde waaiers, gemaakt van struisvogelveren en bezet met edelstenen.
Een tweetal eeuwen voor onze tijd zien we heel wat waaiers in in de handel tussen de Grieken, Romeinen en het Oosten. Tijdens die periode zagen we heel wat soorten waaiers, van verfijnde, elegante gebruiksvoorwerpen tot opulente kunstwerken van zijde, veren en ivoor. Een waaier werd dus een duidelijk statussymbool!
Waaierdrager, Zhou Fang. T’ang dynastie, ca. 750 n.o.t.
Rond de zesde eeuw na onze tijd vindt de waaier zijn weg van China naar Japan, waar ze al heel snel een grote symbolische waarde kregen. Op dat moment lijkt de waaier helemaal nog niet op de sierlijke, gevederde waaiers die we binnen burlesque kennen. Ze waren plat en rond, met een lange staaf zodat een bediende of slaag zijn meester(es) vanop afstand koelte kon toewuiven.
In Eurazië zien we op dat moment de geplooide waaier opkomen, een eerste link naar de burlesquewaaier die we vandaag kennen. Die eerste geplooide waaiers waren rond en doorgaans gemaakt van papier of perkament. Vrouwen in alle uithoeken van het Romeinse Rijk gebruikten deze tot ver in de Middeleeuwen.
Kerkwaaier. Italië, 1100 n.o.t.
Bij het zien van zo’n populair accessoire kon de Katholieke Kerk natuurlijk niet blijven stilzitten. Ze adopteerden het gebruik en introduceerden de flabellum, een rijkelijk versierde waaier met pauwenveren voor ceremonies en vieringen.
Wat later wordt de waaier nog herkenbaarder, wanneer we de eerste opvouwbare waaier zien opkomen in Nara, Japan tijdens de achtste eeuw na onze tijd. Zo’n waaier werd gemaakt van houten latjes die aan één kant met een vijsje aan elkaar bevestigd werden. Aan de andere kant waren de latjes verbonden met een touwtje, zo kon het geheel open schuiven in de ons bekende waaiervorm. Het zal je niet verbazen dat de hoeveelheid latjes recht evenredig was met de status van de eigenaar van de waaier…
Wat later werd over deze houten latjes een zijden of papieren cover bevestigd, vaak even rijkelijk versierd als hun perkamenten voorgangers.
Miniatuurwaaier voor een bruidsmeisje. Verguld en gelithografeerd met pastoraal 18e-eeuws tafereel van een herderin en haar minnaar. 1850
Ondanks het gemak van dit soort opvouwbare waaiers, duurde het nog tot de vijftiende eeuw voor deze ook in China een geliefd accessoire werden. De Yongle keizer begon ze namelijk uit te delen als royaal relatiegeschenk.
Dankzij hun stijgende populariteit in China, vonden de waaiers in de zestiende eeuw ook hun weg naar de Europese markten. Daar werden ze meteen een ware rage: Caterina De Medici aan het Franse hof en Queen Elizabeth I aan het Engelse hof waren meteen verkocht. Ze zorgden ervoor dat elke zichzelf respecterende dame over minstens enkele waaiers beschikte.
Het duurde niet zo lang voor de waaiers een integraal onderdeel van de hoofse etiquette werden. Aristocratische dames hadden verschillende waaiers voor alle mogelijke gelegenheden. Van verlovingen tot begrafenissen, er was een waaier voor elke gebeurtenis.
De delicate en dure waaiers uit deze tijd werden versierd met schilderijen van beroemde meesterschilders, maar sommige werden ook bedrukt. Zo ontstond er een massaproductie en konden ook de minder rijke dames zich een waaier veroorloven.
“Women are armed with fans as men with swords, and sometimes do more execution with them.”
Naast het nut van een waaier als verkoeling en modeaccessoire, werden waaiers ook aangewend als subtiel communicatiemiddel in de kunst van de verleiding. Een bepaalde handeling of positie van de waaier gaf een bepaald signaal, eentje dat je vak niet luidop kon zeggen. Doorheen de jaren werd deze geheime taal geromantiseerd in boeken en films, maar er zit een zekere kern van waarheid in.
Japanse geisha tijdens een waaierdans, 19e eeuw
Overheen die vele eeuwen zijn de burlesque-dansers van de achttiende eeuw zeker niet de eersten die het lumineuze idee hadden om met waaiers te dansen. Voor de oorsprong van de waaierdans keren we even terug naar Japan. Daar werd al in de zesde eeuw een waaierdans uitgevoerd aan het hof, al had deze weinig gemeen met de waaierdansen die we in Sinners Dollhouse opvoeren… De dans werd uitsluitend opgevoerd door leden van de aristocratie en beeldde vaak een verhaal uit. Deze traditie leeft in zeker zin tot vandaag verder in de waaierdansen die gebracht worden door moderne Geisha in Japan.
Ook in Europa zien we de waaiers hun weg vinden naar de dansvloer. In Spanje en Portugal werd de waaier zo deel van de nationale dansen. Een mooi voorbeeld hiervan zien we in de flamenco.
Bon, ondertussen genoeg van het wereldreizen en op naar de hamvraag: hoe vond de waaier zijn weg naar burlesque? Blijkbaar is dit een moeilijkere vraag dan je zou denken, want zowel Faith Bacon als Sally Rand eigenen zich die eer toe.
Faith Bacon was gekend als America’s Most Beautiful Dancer en riep zichzelf uit tot Original Fan Dancer. Zij voerde haar showgirl routine voor het eerst op in de jaren ‘20, mogelijks ietsje voor Sally Rand. We kunnen allemaal echter niet ontkennen dat het Rand was die de waaierdans op internationale radar plaatste door haar optreden op Chicago’s Century of Progress Exposition in 1933.
“The fan idea is as old as Cleopatra.”
Nu, wie van beide dames gelijk heeft, is eigenlijk buiten de kwestie aangezien we al waaierdansen zagen binnen burlesque in de twintigste eeuw, een hele tijd voor ze geboren werden…
Wanneer je denkt aan waaierdans binnen burlesque, denk je vaak aan de klassieke showgirl stijl. Maar eigenlijk is de waaier enorm veelzijdig en kan je er binnen elke stijl mee aan de slag. Aan de kern van een waaierdans, los van de stijl, ligt echter steeds de tease. Het is een opwindende dans waarbij de danser naakt 'lijkt’ en met behulp van grote waaiers de verbeelding van het publiek op hol laat slaan.
-
The costumes of burlesque – Coleen Scott
The burlesque handbook by Jo Weldon
Pretty things by Liz Goldwyn
Burlesque, the art of tease by Dita Von Teese